ΔΡΥΑΛΟΣ, ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ
Π.Σ.Κατσαφάδος
Μια γραπτή μαρτυρία του 1614 από τη Μονή της Φανερωμένης, Μέσα Μάνης Εισαγωγή Είναι καιρός τώρα όπου σε μια από τις συχνές επισκέψεις στο μοναστήρι της Φανερωμένης στο Δρύαλο της Μάνης έπεσαν για πρώτη φορά στην αντίληψή μου γράμματα χαραγμένα με μυτερό αντικείμενο, από χέρι παληό, σε αψίδα του βορεινού τοίχου, πάνω στις αγιογραφίες που οι συντηρητές του ναού εχουν εδώ και αρκετά χρόνια αποκαλύψει. Είναι λίγες λέξεις, με την πρώτη ματιά δυσνόητες, με μερικές μόνο να ξεχωρίζουν κι έναν αριθμό: 1614. Είναι προφανώς πρόχειρα χαράγματα κάποιου Μανιάτη του έτους 1614, από εκείνες τις απλοικές περιπτώσεις όπου ο άνθρωπος χαράζοντας πέτρες και τοίχους αποζητά να διατηρήσει ζωντανά στη μνήμη των μετέπειτα αξιοσημείωτα για κείνον γεγονότα, (καθώς και εικόνες, στοχασμούς του ή και το ίδιο το όνομά του), κάτι που οι άνθρωποι ανέκαθεν έκαναν και θα εξακολουθήσουν να κάνουν και που κάποτε τα χαράγματα αυτά φτάνουν ν’ αποκτούν αξία πολύ περισσότερη από κείνη που ο συντάκτης τους θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί. Η εγχάρακτη επιγραφή Η επιγραφή αναφέρεται σε σιτοδεία που συνέβει το 1614 καθώς και σε κατανάλωση κεριών στην εκκλησία του μοναστηριού. Ο ανώνυμος χαράκτης με αιχμηρό αντικείμενο εχάραξε τα 169 γράμματα και ψηφία που σήμερα αναγνωρίζονται, καθώς κι αυτά που χάθηκαν, πάνω στην αγιογραφία των αγίων Θεοδώρων, η οποία σύμφωνα με την μελετήτρια του ναού Χ.Κωνσταντινίδη[1] είχε ζωγραφισθεί το 1322/23. Η αναγραφόμενη χρονολογία, 1614, κάνει το εγχάραγμα αυτόχρημα σημαντικό, καθότι τα από την εποχή εκείνη σωζόμενα για τον τόπο γραπτά κείμενα με μανιάτικη προέλευση είναι λιγοστά, στη Μέσα Μάνη γνωρίζουμε ότι το έτος εκείνο συνέβησαν γεγονότα σημαντικά και τέλος, από τις ελάχιστες γραμμές αρύονται πληροφορίες και αναδύεται κάτι από το κλίμα της (σκληρής) τότε καθημερινής ζωής του τόπου. Εικ. 1. Η εγχάρακτη επιγραφή Ιστορικά κλπ στοιχεία περί Μάνης την εποχή της επιγραφής Στη Μάνη του 1614 η επιρροή της Βενετίας είναι πρόδηλη. Οι Ενετοί γνωρίζουν τη Μάνη. Στέλνουν αντιπροσώπους τους, καταγράφουν πληθυσμό και πόρους. Παρουσία όμως έχουν και οι Ισπανοί οι οποίοι έχοντας την κατοχή της Ν.Ιταλίας χρησιμοποιούν τους Μανιάτες για δικούς τους λόγους. Ο Κ.Μέρτζιος [2] γράφει για την κατάσταση στη Μάνη τους χρόνους εκείνους: «Οι κάτοικοι της ηρωικής Μάνης ευρίσκοντο εις συνεχή επαφήν με τους Ισπανούς Διοικητάς της Νοτίου Ιταλίας παρά των οποίων ελάμβανον πολεμικά εφόδια δια την προάσπισιν της ανεξαρτησίας των. Αι ισπανικαί γαλέραι ενεφανίζοντο ουχί σπανίως εις τας ακτάς της Μάνης, όπου ενήργουν προσκαίρους αποβάσεις, αποσκοπούσας εις την τόνωσιν του εθνικού των Μανιατών φρονήματος. Οι Ενετοί Προβλεπταί παρηκολούθουν με εξαιρετικόν ενδιαφέρον τας κινήσεις των ισπανικών σκαφών και των απεσταλμένων των και επεζήτουν δια συστηματικής προπαγάνδας να ανατρέψουν τα σχέδια των Ισπανών, διότι την Μαίνην, - ως αναφέρεται η Μάνη εις τα έγγραφα- την εθεώρουν ως ιδικήν των ζώνην επιρροής και δεν ηνείχοντο την ανάμειξιν τρίτων». Τα έτη 1614 –1615 στην περιοχή της Μάνης που αναφερόμαστε, δηλ. από το Οίτυλο μέχρι το Πόρτο Κάγιο, συνέβησαν πολεμικά γεγονότα αξιοσημείωτα, τουρκικές επιδρομές, σφαγές και εξανδραποδισμοί, αλλά και νίκες των Μανιατών. Ενα πρόχειρο περιληπτικό ημερολόγιο εκείνων των πολέμων είναι το ακόλουθο: Μάιος 1614: Ισπανοί στο Πόρτο Κάγιο διαπραγματεύονται με τους Μανιάτες, χωρίς επιτυχία, την ανέγερση φρουρίου. Γενικά επικρατεί αναβρασμός και κλίμα εξέγερσης στη Μάνη. Υποσχέσεις από πολλούς δίνονται για βοήθεια από τη Δύση στους Μανιάτες, οι οποίοι επιθυμούν παρουσία χριστιανού άρχοντα, τάξη και δικαιοσύνη. Ηδη από το 1612 σημειώνεται απεσταλμένος των Φλωρεντινών της Σαβοίας να κυκλοφορεί στην περιοχή. Αύγουστος, αρχές, 1614: Στο πνεύμα της εξέγερσης, Μανιάτες επιτίθενται στον Πασσαβά και φονεύουν τον Σαντζάκη και άλλους Τούρκους. Σεπτέμβριος 1614: Οι Τούρκοι αντιδρούν δυναμικά και από ξηράς έχουν συγκεντρώσει στρατό στον Πασσαβά υπο τον Ασλάν πασά (του αποκληθέντα Σιλαμπαχιά) των Ιωαννίνων σχεδιάζοντας είσοδο στη Μάνη. Στον πόλεμο που ακολούθησε οι Μανιάτες νικήθηκαν. Κατελήφθησαν «τέσσερα από τα επτά βουνά της Μάνης». Μόνο τα μέσα χωριά έμειναν ελεύθερα. Ακολούθησαν σφαγές και εξανδραποδισμοί. Πωλούν παιδιά σε σκλαβοπάζαρα 300 ώς 400 άσπρα. Η νίκη των Τούρκων οφείλεται κυρίως στην από τη θάλασσα συνδρομή και την πονηρία του Μουσολίν Ραίζ, Τούρκου κουρσάρου που ήξερε καλά τα μέρη της Μάνης. Ιανουάριος 1615: Ο Μουσολίν Ραίζ προβιβάζεται σε σαντζάκη του Μυστρά, της Μονεμβασίιας, της Κορώνης, Καλαμάτας, του Ζυγού και όλου του βραχίονα της Μάνης Φεβρουάριος 1615: Ο Μ.Ραίζ ξεκινά από την Κορώνη και με 700 Τούρκους και μπαίνει στη Μάνη με σκοπό να ολοκληρώσει την εκκαθάριση της περιοχής. Κακές εκτιμήσεις του Ραίζ, λανθασμένες ενέργειες, ίσως υπέρμετρη αλαζονεία, οπωσδήποτε το μεγάλο αγωνιστικό φρόνημα και η πονηρία των Μανιατών και σε συμπλοκή στις αρχές του Φεβρουαρίου το Τουρκικό εκστρατευτικό σώμα κατανικάται, φονεύονται όλοι και ο Ραίζ, πλην τεσσάρων που με μια βάρκα σώζονται στην Κορώνη..... Ανατρέχοντας στο πρόσφατο παρελθόν ας ειπωθεί ότι οι Μανιάτες, ήδη μετά τη νίκη των Χριστιανών στη Ναύπακτο το 1571 και σταδιακά στις επόμενες δεκαετίες, μολονότι η Τουρκική «παρουσία» ήταν αισθητή στον τόπο τους, κατεβαίνουν και ξανακατοικούν στα πεδινά. Η ζωή ανασυγκροτείται. Ακόμη και μετά τα σημαντικά γεγονότα που μόλις περιεγράφησαν, σύμφωνα με όσα δείχνει η απογραφή Medici-Châteaurenault του 1618, τέσσερα μόλις χρόνια μετά την χρονολογία της επιγραφής, στη νότια αποσκιερή Μάνη, όπου και η μονή της Φανερωμένης, ο πληθυσμός είναι διάσπαρτος σε μικρούς οικισμούς [3] (τους περισσότερους με λιγότερες από 50 οικογένειες, π.χ. Αρεόπολη με 30 οικογένειες, Κουσκούνι με 40, Πύργος Διρού με 60, Χαριά με 80, Δρυάλος με 15, Μίνα με 40, Kασποτίνι (πάνω απο το σημερινό Λάκκο) με 40, Ερημος με 15, Ακια με 40, Καρίνια με 30 και Κουλούμι με 60). Οι οικισμοί αυτοί, ας σημειωθεί, δεν ήσαν στη σημερινή θέση των ομώνυμων χωριών, αλλά στις κοντινές τους «παληόχωρες», όπου σήμερα αναγνωρίζονται ερείπια από παλαιότερα (κυρίως μεγαλιθικά) σπίτια. Λόγω της δυσμενούς αναλογίας των μεγεθών «εύφορες εκτάσεις» / «πληθυσμός», οι δυνατότητες προσπορισμού τροφής ήσαν επίπονες και δύσκολες, γι αυτό η οποιαδήποτε, έστω και μικρή, διαταραχή της διαδικασίας παραγωγής γεννημάτων, (ανομβρία, δυσμενείς καιρικές συνθήκες, διακοπή ή περιορισμός της καλλιέργιας λόγω ανωτέρας βίας ή έλλειψης μέσων, επιδρομές, πόλεμος, κλπ) έφτανε για να δημιουργήσει μικρή ή μεγάλη σιτοδεία, όπως περιγράφει η προκείμενη επιγραφή. Δομή - Παλαιογραφικά στοιχεία Η εγχάρακτη γραπτή μαρτυρία της Φανερωμένης αποτελείται από εννέα (δέκα) γραμμές, που χωρίζονται σε τρείς ομάδες, από τρείς, δύο(τρείς) και τέσσερις γραμμές αντίστοιχα. Κάθε ομάδα αρχίζει με τον αριθμό 1614, προφανώς το έτος στο οποίο συνέβησαν τα γεγονότα που περιγράφονται και από μόνη της συνιστά μια ολοκληρωμένη πρόταση. Αυτό είναι προφανές στις πρώτη και τρίτη ομάδες, όπου η απόδοση του κειμένου είναι κατά το μάλλον και ήττον ασφαλής. Οι τρείς ομάδες πρέπει να γράφτηκαν σε πολύ μικρή χρονική απόσταση η μία από την άλλη. Η γραφή είναι μικρογράμματη, μάλλον άτεχνη (θα πρέπει να ληφθεί βέβαια υπ’ όψη ότι χαράχτηκε με αιχμηρό αντικείμενο σε τοίχο, δεν γράφτηκε σε χαρτί) και μπορεί να αποδοθεί σε άτομο με στοιχειώδη γνώση ανάγνωσης και γραφής, μάλλον ιερωμένο της μονής. Δεν σημειώνονται τόνοι, πνεύματα ή σημεία στίξης.Τα γράμματα έχουν αρκετά απομακρυνθεί από τα βυζαντινά πρότυπα και έχουν πλησιάσει τη σημερινή γραφή. Αναγνωρίζονται τέσσαρα φωνήεντα (προφανώς όλα όσα ο ανώνυμος χαράκτης χρησιμοποιούσε), το στίγμα στ και δεκατέσσαρα σύμφωνα (με το τελικό ς). Λείπουν τα ζ, φ και ψ, ενώ το θ εικάζεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί στη λέξη της ομάδας ΙΙ «εχαλάσθ(;) ησα» μολονότι δεν διακρίνεται. Τούτο διότι άν είχε χρησιμοποιηθεί το τ στη θέση του θ, ο χαράκτης έπρεπε να χρησιμοποιήσει το στίγμα στην απόδοση του ήχου «στ», όπως το κάνει στο δεύτερο στίχο της ομάδας ΙΙΙ στην απόδοση των λέξεων «εις τη». Ο σύνδεσμος «και» ενώνεται φωνητικά με την επόμενη λέξη όταν αυτή αρχίζει από ε. Δεν υπάρχουν κενά μεταξύ των λέξεων και ελλείπουν οι συντομογραφίες. Τα στοιχεία παλαιογραφίας (απόδοση γραμμάτων) που αναγνωρίζονται είναι τα: Το κείμενο – Σχολιασμός Ακολουθεί η καταγραφή του κειμένου της εγχάρακτης γραπτής μαρτυρίας, η απόδοσή και ο σχολιασμός του. Η εικόνα 2 αποδίδει τους στίχους της εγχάρακτης γραφής στον τοίχο του ναού σχεδόν πιστά όσον αφορά εμφάνιση, σχετική κλίμακα και σχετική μεταξύ τους θέση. Το πλάτος του εμφανιζόμενου τμήματος της αγιογράφησης του ανατολικού τόξου του ναού στην εικόνα 1 είναι περίπου 80 εκατοστά. Εικ. 2. Απόδοση της εγχάρακτης επιγραφής Σημειώσεις στην απόδοση του εγχαράγματος: -Στην καταγραφή του πρωτοτύπου τηρείται η ορθογραφία, ενώ χωρίζονται οι λέξεις - Το (;) στην απόδοση της επιγραφής σημαίνει ότι το γράμμα που προηγείται δεν είναι ευκρινώς αναγνωρίσιμο. Διορθώνεται η ορθογραφία - Τα υπογραμμισμένα κενά στο πρωτότυπο (π.χ. _ ) δηλώνουν ελλείποντα γράμματα - Το ? σημαίνει δυσπροσδιόριστο χαρακτήρα ή ψηφίο - Η σήμανση [….] σημαίνει διακοπή της πρότασης, λόγω μη αναγνωσιμότητας Ομάδα Ι πρωτότυπο 1614 εγηνη λημα στη μανη κεδηαη το κουβελη το γε νημα ασπρα 60 απόδοση 1614 εγίνη λίμα στη Μάνη κι εδιάη το κουβέλι το γέν- νημα άσπρα 60 σχόλια λίμα=λιμός, σιτοδεία Μάνη= η Μάνη αναφέρεται με την κοινή της ονομασία Μάνη και όχι τη λόγια Μαίνη. εδιάη=εδιάβη, πήγε, «έφτασε». Ρηματικός τύπος συνήθης στη Μάνη μέχρι την προηγούμενη γενιά κουβέλι= μονάδα μέτρησης όγκου σιτηρών (περί τα 50 λίτρα). Το κουβέλι εχρησιμοποιείτο μέχρι το μεσοπόλεμο για μέτρηση των σιτηρών γέννημα= στάρι, σιτηρά άσπρα= ασημένιο τουρκικό νόμισμα που στις αρχές του 17ου αιώνα ζύγιζε περί τα 0,33 γραμμάρια. Η κυκλοφορία των άσπρων ήταν πιο διαδεδομένη στο Αιγαίο απ’ ό,τι στην άλλη Ελλάδα. Μολονότι υπό Ενετική επιρροή, στη Μάνη βλέπουμε τις συναλλαγές να γίνονται σε οθωμανικό νόμισμα Ομάδα ΙΙ πρωτότυπο 1614 εχαλασ_ησα λαμπ_ _ _ς τη μανη αγ_ [...] ? ? ? ? απόδοση 1614 εχαλάσθ(;)ησα λαμπάδες τη μάνη αγο(;) [...] σχόλια Το αναγνωρίσιμο κείμενο εδώ είναι εξαιρετικά ελλειπές. Ο δεύτερος στίχος στο τελευταίο του τμήμα είναι πολύ δυσανάγνωστος. Κάποια σκαλίσματα από κάτω μοιάζουν με γράμματα, εν είδει τρίτου στίχου, τελείως ακατάληπτου. Αν πιθανολογήσουμε ότι η επιγραφή αναφέρεται σε γεγονότα πέραν της καθημερινότητας, η λέξη «λαμπάδες» μας οδηγεί στο να υποθέσουμε ότι μνημονεύεται αξιοσημείωτο γεγονός (π.χ. μεγάλη, όχι συνήθης, κατανάλωση κεριού(*)) το οποίο έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια κάποιας εορτής, π.χ. το Πάσχα του 1614, το οποίο εορτάσθηκε τότε στις 7 Μαίου. Δυστυχώς είναι δύσκολο να μορφώσουμε ολόκληρη την πρόταση μέρος της οποίας αποτελούν οι αναγνωρισμένες γραμμές του κειμένου της Ομάδας ΙΙ. (*)Το κερί ήταν σημαντικό αγαθό την εποχή εκείνη. Στο βιβλίο της ναυσιπλοίας του Τούρκου Πίρι Ρέις αναφέρεται μεγάλη παραγωγή μελιού στην περιοχή της Μέσα Μάνης (1525)[4]. Πάροικος του Μορηά ονόματι Johannes Romaza ευρισκόμενος στην δικαιοδοσία των Accaiuoli ήταν υπόχρεως (14ος αι.) των παρακάτω αγαθών: 1 hyperper, 1 pound wax, 3 chickens & 100 eggs. [5] Ομάδα ΙΙΙ πρωτότυπο 1614 δεν εβρεξε ημερες 56 ο μαρτης κε απρηλης ηστη μανη κεγηνη αστοχηα πολη κε κου βαλου_ _ _ _ _ρ(;)ηατες το γενημα απο τη σακολεβα απόδοση 1614 δεν έβρεξε ημέρες 56 ο Μάρτης και Απρίλης εις τη Μάνη κι εγίνη αστόχια πολλή και κου- βαλούσ(;)α(;)οι(;)χ(;)ω(;)ρ(;)ιάτες το γέννημα από τη σακολέβα σχόλια αστόχια= σιτοδεία. Γενική έκφραση για την κακοτυχία. Προτιμάται αυτός ο τονισμός της λέξης από τον συμβατικό «αστοχία», καθότι στη Μάνη έτσι θα προφέρονταν, «αστόχια». «... ρηατες»: Η απόδοση του τρίτου στίχου ενέχει αρκετή δόση αυθαιρεσίας όσον αφορά τη λέξη «χωριάτες» σακολέβα= λοίπαδος, ιστιοφόρο πλοιάριο με τραπεζοειδές ιστίο του οποίου η κεραία στερεώνεται πρύμα από τον ιστό κατά τη διαγώνιο του ιστίου. Ακριβώς απέναντι από την επιγραφή στο νότιο τοίχο του ναού και στο ίδιο περίπου ύψος υπάρχει λιδιας μορφής σκάλισμα που δείχνει σακολέβα με το πανί κατεβασμένο. Graffiti με εικόνες πλοίων βρίθουν στα αγκωνάρια των πύργων στη Μάνη και θα άξιζαν περισσότερης μελέτης. Ενα απ’ αυτά είναι το παρακάτω που δείχνει λέμβο παρόμοια της σακολέβας, (εδώ «ψαθί»), δίπλα σε μεγαλύτερο ιστιοφόρο και είναι σκαλισμένο στον παληό (1800+) πύργο στο χωριό Λάκκος. Εικ. 3. Εγχαράγματα με μικρά ιστιοφόρα, Λάκκος, ΜάνηΣτον αναγνώστη γίνεται αμέσως φανερό ότι το χαραγμένο κείμενο δεν έχει καμμία λόγια φιλοδοξία, δεν είναι καν αφιέρωση, είναι καταγραφή γεγονότων, «ρεπορτάζ»,
οιονεί προφορικός λόγος σε γραπτή μορφή, εντεύθεν και η αξία του στην συγκεκριμένη περίσταση.
Συμπεράσματα
Το πότε ακριβώς εγράφη το κείμενο της εγχάρακτης μαρτυρίας στη Φανερωμένη είναι δυσπροδιόριστο. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι πρέπει να έγινε μετά το Πάσχα στην αρχή του καλοκαιριού του 1614, οπότε η σιτοδεία τη χρονιά εκείνη έγινε καταφανής.
Η φτώχια, η έλλειψη αποθεμάτων τροφής, ίσως και το πολυπληθές του τόπου σε σχέση με τα εύφορα μέρη, γίνονται φανερά από τις λίγες γραμμές του εγχαράγματος. Εφτασε ανομβρία 56 ημερών να επιφέρει λιμό.
Η αξία ενός κουβελιού στάρι σε κανονικές συνθήκες δεν αναφέρεται. Η μνημονευόμενη τιμή των 60 άσπρων είναι προφανώς ανατιμημένη (σσ. ένα χρυσό τούρκικο altun-φλουρί στις αρχές του 17ου αιώνα ισοδυναμούσε με περίπου 200 akce-άσπρα). Χωρίς να υπάρχουν συγκριτικά στοιχεία για την αγοραστική δύναμη των 60 άσπρων, φαίνεται ότι παρόμοιο ποσό ήταν πολύ μεγάλο για τη μέση μανιάτικη οικογένεια του 1614, όπως επίσης φαίνεται ότι, αντίθετα, το μοναστήρι είχε τη δυνατότητα να αγοράσει σιτάρι.
Το καλοκαίρι λοιπόν του 1614 μαζί με τις άλλες δυστυχίες, λιμός ταλάνισε τους Μανιάτες. Οσοι μπόρεσαν, κι αυτοί ήσαν πολλοί λίγοι, αγόρασαν καρπό από άλλα μέρη. Ο,τι ξένο ερχόταν στη Μάνη ερχόταν από τη θάλασσα, στα λίγα ευλίμενα
σημεία των όρμων της δυτικής ακτής. Μια τέτοια σκηνή αποτυπώνει και η επιγραφή της Φανερωμένης, όπου μια σακολέβα ξεφόρτωσε στον όρμο Αρτση, στο Ξούμερο, φορτίο από γεννήματα με παραλήπτη τον ηγούμενο, μάλλον, της Φανερωμένης. Χωρηάτες ανηφορίζοντας το μονοπάτι της πλαγιάς το κουβάλησαν στο μοναστήρι.
Copyrigh Π.Σ.Κατσαφάδος 2013 |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου